Kocaali, 1304-1314 yılları arasında Orhan Gazi’nin kumandanlarından Konur Alp tarafından İslâm toprağı haline getirildi. 18. yüzyıla kadar köy, 19. yüzyıldan itibaren divan, 20. yüzyıldan itibaren ise nahiye statüsünde olan Kocaali’nin merkezinin ilk olarak nerede kurulduğu konusunda tartışmalar bulunmaktadır. Makalede bu tartışmaları ele alacağız.
Kocaali’de yürütülen saha çalışmaları neticesinde bazı kaynaklar, ilk yerleşimin günümüzde Yayla Mahallesi olarak geçen bölgede kurulduğunu, Konur Alp’in buraya Orhan Camii adında bir vakıf eseri inşa ettirdiğini ve böylelikle ilk yerleşimin de temellerinin burada atıldığını belirtmektedir. Günümüz Yayla Mahallesinde bulunan Orhan Camii ve mahallenin içinden boylu boyuna geçen küçük akarsular bu tezi güçlendirmektedir. Ancak yapılan çalışmalar neticesinde Yayla bölgesinde geçmişte faaliyet göstermiş birkaç su değirmeni kalıntısından başka bir bulguya ulaşılamamıştır.
Bir diğer söylenti ise günümüzde Kocaali Futbol Sahası ile Mezbaha adı verilen muhitleri kapsayan bölgedir. Buranın adının eskiden Ceharköy olduğuna dair kaynaklar mevcuttur. Bu muhitte yapılan saha çalışmaları neticesinde herhangi bir tarihi bulguya rastlanmamıştır. Fakat arazinin biraz kuzeyinde bulunan Kocaali mezarlığındaki tarihi mezar taşları bölgenin eski bir yerleşim yeri olabileceğini düşündürmektedir.
Kocaali’de kurulan ilk yerleşke olduğuna dair bir diğer söylenti ise Kadıköy-Kadıköprü bölgesidir. Kocaali adının geçtiği ilk belgeler 1520 tarihli tahrir defterleridir. 1560 ve 1620 tahrirlerinde de Kocaali adı geçmekte ve Ada Kazasına bağlı bir köy statüsünde olduğu görülmektedir. Bu tarihlerde Kuzey Sakarya’nın doğusu ve batısı Kocaali’de ikamet eden kadı tarafından idare edilmektedir. Kadıköy-Kadıköprü adının Kocaali’yi yöneten kadılardan geldiği, bölgenin bu nedenle bu şekilde isimlendirildiği düşünülmektedir.
Araştırmalarımız neticesinde kuruluş yeri olması en güçlü, en muhtemel yerlerden biri de bugünkü Kocaali Merkez Camii çevresidir. Merkez caminin bulunduğu yerde daha önce eski cami ve ondan da eskisi olduğu tespit edilmiştir. Merkez Camii’ne yakın konumda, belediye sosyal tesislerinin bulunduğu mekanın eskiden mezarlık olduğu hala dilden dile aktarılmaktadır. Üstelik buranın hemen yanı başında küçük bir mezarlık tespit edilmiştir. İçinde 3 adet şahidenin bulunduğu bu küçük mezarlık, günümüz Kocaali Merkezinin tahmin edilenden daha eski tarihlerde kurulduğunu göstermektedir.
Kocaali, Osmanlı Arşiv Belgelerinde ilk kez 1520 tarihinde geçmektedir. Bu tarihlerde yaklaşık 250-300 nüfusuyla Ada Kazasına bağlı bir köy statüsündedir. Bu veriler, Kocaali’nin 1520 tarihinden çok daha önce kurulduğunu göstermektedir. Türkler tarafından mı yoksa Rumlar tarafından mı kurulduğu hakkında bir kaynak bulunmamaktadır. Ancak Kocaali’de Rum nüfus daima varlığını devam ettirmiştir. Bu durum, Kocaali’nin Rumlardan Türklere geçtiğini düşündürmektedir.
